The Beatles Polska. Info.

Wszystko, co wiecie o Yoko Ono, to nieprawda

2025-03-22,  autor: kasia  
[...powrót do newsów]

David Sheff spędził wiele godzin z Ono i Johnem Lennonem. Ma wyrobione zdanie na temat jej talentu – oraz tego, jak głęboko zmieniła ona popkulturę.

Yoko Ono przez całe życie była szufladkowana na wiele sposobów, zazwyczaj negatywnie. Nawet dziś wielu z lenistwa wciąż postrzega ją wyłącznie jako kobietę, która rozbiła Beatlesów.

Tymczasem nie była ona ani groupie, ani „przyzwoitką”; jak stara się dowieść nowa książka o jej życiu, na długo przed poznaniem Lennona, Ono była w rzeczywistości artystką awangardową, stawiającą trudne pytania o istotę sztuki. Choć świat artystyczny docenił ją z opóźnieniem – czego dowodem była zeszłoroczna retrospektywa jej prac w Tate Modern – dla wielu innych na zawsze pozostała taką, jaką opisuje ją biograf David Sheff: „karykaturą, dziwadłem, a nawet czarnym charakterem – nieprzeniknioną uwodzicielką, manipulującą oszustką i skrzeczącą uzurpatorką, która zahipnotyzowała Lennona i zniszczyła największy zespół w historii”.

Misja: Obalić mity

Sheff zauważa, że taki właśnie obraz Yoko wyłania się z tysięcy książek i artykułów poświęconych Beatlesom. Teraz, w swojej książce Yoko: A Biography, autor podejmuje misję zmiany tej narracji; chce wziąć pod lupę każdy stereotyp na temat Ono i obnażyć go jako mizoginistyczne, rasistowskie lub po prostu błędne wyobrażenie. Chce sprostować historię.

– Taki jest mój cel: aby ludzie spojrzeli na nią na nowo i zrozumieli, jak ważną była postacią w sztuce, muzyce, feminizmie i aktywizmie; by zobaczyli, o ile więcej znaczyła niż tylko „żona Beatlesa” – mówi Sheff.

Rozmawiamy przez Zoom. Sheff siedzi w swoim domu, położonym godzinę drogi na północ od San Francisco. Za oknem wisi lekka poranna mgła. Autor siedzi przy biurku – jest łagodną, szczerą postacią o cichym głosie. Ma nadzieję, że jego relacja z życia Ono skruszy powszechne o niej mniemanie i pozwoli nakreślić jej portret na nowo.

Gwiazdy i liczby

Sheff jest odpowiednią osobą, by oddać sprawiedliwość historii Ono. Jako amerykański pisarz i dziennikarz, najbardziej znany jest prawdopodobnie ze swojego bestsellerowego pamiętnika o walce syna z uzależnieniem od metamfetaminy, Mój piękny syn (Beautiful Boy), który w 2018 roku został zaadaptowany na uznany przez krytyków film z Timothée Chalametem w roli głównej. Mniej znana jest jego trwająca dekady przyjaźń z Ono, która służy jako soczewka, przez którą patrzy na swój temat. Choć może to czynić go stronnym, Sheff zapewnia, że starał się przedstawić historię „bez lukrowania”. Przyznaje jednak, że to właśnie ich przyjaźń pozwala mu spojrzeć na 92-letnią dziś artystkę z alternatywnej perspektywy.

Wszystko zaczęło się w 1980 roku, gdy 24-letni wówczas Sheff otrzymał zlecenie na wywiad z Lennonem i Ono dla magazynu Playboy. Dotarcie do jednej z najsłynniejszych par świata było, co nie dziwi, trudne. Wycofawszy się z blasku fleszy, cieszyli się w tym czasie czystym i spokojnym życiem w swoim kompleksie apartamentów w budynku Dakota na nowojorskim Upper West Side. Niezrażony, przedsiębiorczy Sheff zasypał ich lawiną listów, aż w końcu dotarł do producenta pracującego z Lennonem i Ono nad ich albumem Double Fantasy. Sheff odebrał telefon od asystentki Ono z pytaniem o datę urodzenia. – Okazało się, że Yoko podejmowała wiele decyzji biznesowych i życiowych właśnie w ten sposób – w oparciu o horoskopy i wykresy numerologiczne – wyjaśnia Sheff.

Na szczęście gwiazdy mu sprzyjały. Ono uznała, że jego liczby są dobre i „współgrają” z liczbami Johna, więc po tym spotkaniu zgodziła się na wywiad i zaprosiła go w podróż z Los Angeles do Nowego Jorku.

Trzy tygodnie w intymnym świecie Lennona

To, co nastąpiło później, było okresem, o którym kronikarze Beatlesów na całym świecie mogli tylko marzyć: trzy tygodnie spędzone z Lennonem i Ono, podczas których zaoferowali Sheffowi intymny wgląd w ich małżeństwo i przemyślenia. Towarzyszył im w studiu nagraniowym, spędzał czas w kuchni, dołączał do nich na spacerach (podczas których Lennon i Ono szli trzymając się za ręce), na lunchach i kolacjach. – To było coś niezwykłego – wspomina. – Po prostu wpuścili mnie do swojego życia na te trzy tygodnie.

Lennon miał w tym swój ukryty cel: chciał, by świat zobaczył w Ono to, co widział on. – Częścią powodu, dla którego udzielił wywiadu i dlaczego był tak pełen pasji i tak nieugięty przez cały ten czas, by skupić się na Yoko, było to, że chciał, aby ludzie zrozumieli to, co on rozumiał o niej jako artystce i jako człowieku – mówi Sheff.

W ciągu tych trzech tygodni oraz w kolejnych latach, dla Sheffa stało się jasne, że świat rzeczywiście ocenił ją błędnie. Przyznaje, że przed spotkaniem sam wchłonął część medialnej narracji, jakoby Yoko w jakiś sposób kontrolowała Lennona. Oprócz mitu, że rozbiła Beatlesów, była postrzegana jako niszczycielka rodzin (Lennon zostawił dla niej swoją pierwszą żonę Cynthię, matkę swojego pierwszego syna, Juliana); jako „zrzęda”, która trzymała męża „jak psa na smyczy”, jak ujmuje to Sheff.

Rzeczywistość, którą zobaczył Sheff, wyglądała zupełnie inaczej. – Uwielbiali się nawzajem – mówi. – Rozpromieniali się, gdy drugie wchodziło do pokoju. Dużo się ze sobą droczyli. Zwłaszcza John droczył się z Yoko w bardzo czuły sposób. Ludzie mówili o tym, jak rzadko Yoko uśmiechała się publicznie, ale prywatnie uśmiechała się dużo. Była wręcz chichotliwa przy Johnie, byli bardzo czuli. Ich historia była prawdziwą historią miłosną naszych czasów.

Kryzysy, czekolada i ojcostwo

W połowie lat 70. rozstali się na 18-miesięczny okres, który Lennon eufemistycznie nazywał swoim „straconym weekendem”. Stawał się potrzebujący, „trudny we współżyciu”, a Ono czasami czuła się przez niego „duszona”, pisze Sheff. W tym czasie Lennon miał romans z asystentką Ono, May Pang (do czego zachęcała sama Ono), i nadużywał alkoholu. – Mówił, że mógł umrzeć, bo pił tak dużo – relacjonuje Sheff.

Ale do września 1980 roku, kiedy Sheff przebywał z nimi, para zostawiła za sobą nadużywanie alkoholu i heroiny i próbowała stosować dietę makrobiotyczną, nawet jeśli często z niej rezygnowali. Ich lodówka była pełna czekolady. – Cukier był może ich jedyną słabością... ale w pobliżu nie było alkoholu ani narkotyków – mówi Sheff. Lennon opowiadał o tym, jak starali się o dziecko i jak akupunkturzysta poradził im rzucić używki.

Ich syn, Sean Ono Lennon, miał wtedy prawie pięć lat, a Lennon był uwielbiającym, zaangażowanym ojcem. Wchodził z nim na cyrkową trampolinę w jego ogromnym pokoju zabaw albo trzymał Seana na kolanach, drocząc się, przytulając i śpiewając mu. – Był Johnem Lennonem, był Beatlesem, osiągnął tyle, ile ktokolwiek kiedykolwiek mógł, był geniuszem pod względem twórczości, a jednak rzeczą, o której mówił, że dawała mu jedyną satysfakcję, jedyne prawdziwe szczyty, jakie kiedykolwiek osiągnął w życiu, był jego związek z Yoko i zostanie ojcem – mówi Sheff.

Lennon wychodził ze studia nagraniowego wcześniej, by położyć Seana do łóżka. Opowiedział Sheffowi o swojej irytacji, gdy – jak twierdził – Paul McCartney pojawił się niezapowiedziany, przerywając jego domową harmonię. Choć czasem dobrze było zobaczyć dawnego kolegę z zespołu, Lennon mówił o chwili, gdy był „naprawdę poirytowany Paulem za to, że po prostu pojawił się w Dakocie”. – Powiedział: „Zajmuję się dzieckiem, a ten facet się pojawia i chce gadać o dawnych czasach”. Mówił, że kiedy dorastasz, zostawiasz chłopaków za sobą i raz na jakiś czas możesz chcieć się spotkać na piwo czy coś, ale odchodzisz i żyjesz swoim życiem, żenisz się, masz rodzinę i to jest teraz twoje życie.

Yoko zdefiniowana na nowo

Takie było wtedy życie Lennona. Ono pozostawała oddana swojej pracy, a także mężowi. Beatlesi wciąż inspirują nieustający strumień książek i filmów dokumentalnych, bez oznak słabnącego zainteresowania. Dokument Alana G. Parkera Borrowed Time: Lennon’s Last Decade (Pożyczony czas: Ostatnia dekada Lennona) trafi do brytyjskich kin w maju. Cztery filmy Sir Sama Mendesa o Beatlesach, z których każdy opowiedziany jest z perspektywy jednego członka zespołu, są zaplanowane na 2027 rok. Jednak stosunkowo niewiele napisano o pochodzeniu i pracy samej Ono.

Poprzez swoją oszczędną, bezpretensjonalną prozę, Sheff przyjmuje chronologiczne podejście do obojga, co oznacza, że Lennon pojawia się w książce dopiero po prawie 60 stronach. Zamierzonym efektem jest to, że Ono nie jest definiowana w relacji do swojego sławniejszego męża, ale jako osoba i artystka sama w sobie.

Dowiadujemy się o jej wczesnym życiu jako dziecka urodzonego w Japonii w 1933 roku w wybitnej i uprzywilejowanej rodzinie. Jej rodzice byli „odlegli i lekceważący… niedostępni”, pisze Sheff. Młoda Yoko pragnęła miłości i więzi, „ale te potrzeby nigdy nie zostały zaspokojone w jej młodości, a w odpowiedzi zbudowała mury między sobą a innymi”. Jej powściągliwość zaczęto postrzegać jako arogancję, „ale maskowała ona głęboką tęsknotę i smutek”, jak opowiada Sheff. To chyba jeden z wielu sposobów, w jaki Ono była źle rozumiana.

Głód, wojna i ucieczka w wyobraźnię

Miała osiem lat, gdy w 1941 roku II wojna światowa uderzyła w Japonię. Aby uciec przed bombardowaniami Tokio, została ewakuowana do wioski, gdzie mimo bogactwa rodziny została zmuszona do żebrania o jedzenie pośród niedoborów. Czasami głodowała. Po wojnie, jako nastolatka, miała tak silną depresję, że próbowała popełnić samobójstwo. Sheff opisuje, jak wojenne trudy oraz emocjonalne ubóstwo i samotność dzieciństwa sprawiły, że schroniła się w wyobraźni. Wobec braku prawdziwego jedzenia czy miłości – wyobrażała sobie.

Na tym tle bólu, tęsknoty i nadziei na coś lepszego, Ono wykuła swoją tożsamość artystki w Nowym Jorku lat 50. i 60. W luźnej społeczności artystów pod wpływem dadaizmu i Marcela Duchampa, a zainspirowana awangardowym kompozytorem Johnem Cage'em, Ono tworzyła sztukę „non-stop”. Jej prace były kapryśne, eksperymentalne, ulotne. Nie wpisywały się w tradycyjne wyobrażenia o tym, czym sztuka była lub powinna być. Wymagały od odbiorcy udziału w jej tworzeniu i nadawaniu znaczenia.

Był Painting To Be Stepped On (Obraz do deptania) – kawałek płótna na podłodze, po którym publiczność była zaproszona do przejścia. Pea Piece (Dzieło groszkowe) zawierało instrukcję: „Noś torbę groszku. Zostaw groszek gdziekolwiek pójdziesz”. W Kitchen Piece (Dzieło kuchenne) napisała: „Powieś płótno na ścianie. Rzuć na płótno wszystkie resztki, jakie masz tego dnia w kuchni. Możesz przygotować specjalne jedzenie dla tego dzieła”.

Czy to była sztuka? To bardzo zależało od perspektywy i prawdopodobnie od daty urodzenia. W tamtym czasie wielu odpowiedziałoby „nie”. Dziś, wiele nagród Turnera później, jesteśmy nieskończenie bardziej zaznajomieni i oswojeni z tego rodzaju sztuką konceptualną. Zeszłoroczna, dobrze oceniana wystawa Ono w Tate Modern, Music of the Mind, może być postrzegana jako swego rodzaju uniewinnienie. Ale sześć dekad temu figlarne, lekceważące i czasem polityczne odejście Ono od status quo w ówczesnym seksistowskim świecie sztuki można uznać za pionierskie.

Spotkanie w galerii Indica

Jak wyjaśnia Sheff, jej instrukcje zakłócały relację między publicznością a artystą. Pewnego brzemiennego w skutki dnia w 1966 roku jej sztuka doprowadziła również do zupełnie nowej relacji – nie między artystą a publicznością, ale między dwojgiem artystów. Tym drugim był Lennon.

Tamtej jesieni Ono wystawiała swoje prace w londyńskiej Indica Gallery. Lennon pojawił się w nocy przed otwarciem i został przedstawiony Ono przez właściciela galerii, Johna Dunbara. Jedna z wystawianych prac Ono nosiła tytuł Apple (Jabłko). Składała się po prostu z jabłka na stojaku. Miała mówić o cyklu życia, a idea polegała na tym, że owoc zgnije, a następnie się rozpadnie. Lennon miał inne pomysły i wziął gryza.

Następnie skierował uwagę na Ceiling Painting (Obraz sufitowy) Ono, który składał się z drabiny prowadzącej do sufitu, na którym na kartce papieru wydrukowane było słowo „yes” (tak). Lennon wszedł na drabinę, przeczytał słowo i był pod wrażeniem. Ale to Painting To Hammer a Nail (Obraz do wbijania gwoździ) przesądził sprawę. Biały drewniany panel wisiał na ścianie, podczas gdy młotek zwisał na łańcuchu, a puszka z gwoździami stała na krześle poniżej. Ono zgodziła się, by Lennon wbił gwóźdź, jeśli zapłaci pięć szylingów. Odpowiedział, że da jej wyimaginowane pięć szylingów i wbije wyimaginowany gwóźdź. To – jak Lennon powiedział później Sheffowi – był moment, w którym naprawdę się spotkali.

Mit prześladowczyni i potrzeba matki

Sugerowano, że Ono uganiała się za Lennonem. Ale to kolejny mit obalony przez Sheffa, który przywołuje stanowcze zaprzeczenie Dunbara wobec tej wersji wydarzeń. Ono była „zbyt cool”, by prześladować Lennona, stwierdził Dunbar. Nie goniła go taksówką, jak twierdzono. Powinien wiedzieć, ponieważ – jak zauważył – tam był.

To, co Sheff zaobserwował później, to fakt, że Lennon polegał na Ono. – To była absolutnie część ich relacji – mówi. – John stracił matkę, gdy był młody. Mówił, że zawsze szukał figury matki, a Yoko naprawdę to zapewniała. Powiedział: „Ja byłem tym sławnym i dostawałem mnóstwo uwagi, ale ona nauczyła mnie być człowiekiem. Nauczyła mnie wszystkiego, co k***a wiem”. I o ile ona była kochająca wobec Johna, to bardziej John miał obsesję na punkcie Yoko w ten sposób.

Nazywał ją „matką” przez cały czas, mówi Sheff. – Myślę, że on pierwszy by przyznał, że naprawdę jej potrzebował… Był jej oddany.

Opinia publiczna miała swoje zdanie. Przed studiem Abbey Road w Londynie fani szydzili z pary, gdy wchodzili i wychodzili. Prasa też była wroga. Jawny rasizm i seksizm przejawiały się w atakach na Ono z pozornie nieskończonego źródła. Te uprzedzenia zostały od tamtej pory nazwane po imieniu, jednak Sheff uważa, że mizoginia i rasizm nadal leżą u podstaw dzisiejszych reakcji na Ono. Ma nadzieję, że z czasem to się zmieni.

Kto naprawdę rozbił zespół?

Ma również nadzieję ostatecznie rozprawić się z tym innym słynnym błędnym przekonaniem. Pisze, że „to John, a nie Yoko, rozbił Beatlesów”, kiedy oświadczył, że odchodzi z zespołu. I chociaż przyznaje, że Ono była „katalizatorem”, Sheff sugeruje, że bez jej zgody na trwanie u boku Lennona podczas sesji, które wyprodukowały ostatnie albumy Beatlesów, wokalista mógłby odejść wcześniej.

„Istnieje wersja historii Beatlesów, w której nie byłoby Let It Be ani Abbey Road bez Yoko” – pisze Sheff. Po rozpadzie zespołu, Lennon i Ono przenieśli się do Nowego Jorku w 1971 roku. Tak jak połączyły ich wyimaginowane szylingi i wyimaginowany gwóźdź, wyobraźnia była motywem ich związku i ich przesłania. Twórczo był to owocny ideał, a w 2017 roku Ono została oficjalnie dopisana do autorstwa hitu Lennona z 1971 roku, Imagine, który zapraszał świat do wyobrażenia sobie, że nie ma „nic, za co warto zabijać lub ginąć”. Jej wpływ na niego był ogromny, ale słabo rozumiany, argumentuje Sheff.

– Ona naprawdę była tą znienawidzoną postacią w historii Beatlesów i historii rock'n'rolla. Nie sądzę, by ludzie rozumieli ją jako artystkę, nie rozumieli, jak ważna była dla Johna w kontekście jego sztuki – mówi. – Naprawdę wpłynęła na Johna w kwestii konkretnych utworów, takich jak Imagine i Give Peace a Chance, ale także… w sposobie, w jaki wierzyła w pozytywne myślenie.

Ostatnia rozmowa i tragedia w Dakocie

Ostatni raz Sheff rozmawiał z Lennonem przez telefon. Lennon przeczytał wywiad Sheffa dla Playboya i powiedział mu, jak bardzo jest szczęśliwy, że dzięki niemu ludzie zobaczą Ono w taki sposób, w jaki on ją widział. Jego ostatnie słowa do Sheffa podczas samego wywiadu były jeszcze bardziej przejmujące. – Ostatnią rzeczą, jaką do mnie powiedział, było chyba to, jak bardzo cieszy się na przyszłość, podczas gdy oczywiście przyszłość niosła to, że kilka miesięcy później miał zostać zabity.

Wieczorem 8 grudnia 1980 roku Lennon został śmiertelnie postrzelony przez niezrównoważonego psychicznie fana przed budynkiem Dakota. Jak miliony ludzi na całym świecie, Sheff był zdruzgotany. Próbował dodzwonić się do Ono, ale nie mógł uzyskać połączenia, więc udał się prosto na lotnisko i wsiadł w samolot do Nowego Jorku. Tak wielu fanów zgromadziło się przed Dakotą, opłakując, płacząc i śpiewając piosenki Lennona, że Sheff nie mógł dotrzeć do drzwi. Kiedy w końcu dotarł do Ono, była załamana. – Po prostu płakaliśmy – wspomina. – Była w swojej sypialni i wyglądała, jakby miała zniknąć. Później dowiedziałem się, jak bardzo ludzie z jej otoczenia martwili się, że faktycznie spróbuje odebrać sobie życie. Tak mrocznie było przebywać z nią.

Pomiędzy łzami mówiła o planach, jakie ona i Lennon zrobili na przyszłość: musicalu na Broadwayu i trasie koncertowej, o których rozmawiali; albumie, którego jeszcze nie skończyli (który stał się Milk and Honey i został wydany w 1984 roku). – Mówiła o rzeczach, po czym załamywała się i krzyczała „John!” – mówi Sheff.

Życie po stracie i dziedzictwo

Ono przez długi czas pozostawała „wrakiem człowieka”, mówi. Wśród żałoby musiała radzić sobie z groźbami i listami z nienawiścią. Otoczyła się ochroną. Sheff był dla niej przyjacielem w tym bolesnym okresie i później. – Przez pierwszy rok była bardzo krucha, zraniona i ztraumatyzowana. Naprawdę miała rodzaj zespołu stresu pourazowego, który z nią został i można go było wyczuć, będąc z nią – mówi. – Przez wiele lat dochodziła do siebie. Nie wiem, czy kiedykolwiek w pełni wyzdrowiała.

W międzyczasie zanurzyła się w pracy, wydając solowy album Season of Glass rok po śmierci Lennona. – Naprawdę używała swojej sztuki jako sposobu na uzdrowienie – mówi Sheff.

Widywał się z nią do około 2008 roku, kiedy to skupił się na pomaganiu synowi w jego problemach. Potem utrzymywali kontakt do połowy lat 2010. Zanim zdecydował się napisać jej biografię w 2021 roku, nie mieli już kontaktu. Ono przestała udzielać wywiadów, wycofała się z pracy i przeprowadziła do stanu Nowy Jork, gdzie nadal mieszka na farmie, którą kupiła z Lennonem.

Sean, obecnie 49-letni, a także córka Ono z poprzedniego małżeństwa, Kyoko Ono Cox, lat 61, zgodzili się porozmawiać z Sheffem na potrzeby jego biografii. Sheff wierzy, że sama Ono byłaby zadowolona z książki, ponieważ skupia się ona na „historii, której ludzie nie znają, na niej jako artystce… i jej ciągłej pracy na rzecz pokoju”.

Jakie będzie jej dziedzictwo? – Sztuka nadal będzie ważna. Niektóre z jej utworów muzycznych są ważne. Ale czuję, że wielką częścią jej dziedzictwa będzie jej relacja z Johnem i praca na rzecz pokoju, którą wykonywali.

Ono czasami mówiła, że myślała, iż powodem, dla którego ona i Lennon się zeszli, było stworzenie piosenki Imagine. – To prawdopodobnie jej największe dziedzictwo – dodaje Sheff.

Kiedy przyszłe pokolenia ocenią Ono na nowo, częścią własnego dziedzictwa Sheffa może być przekonująca kontrnarracja, którą o niej napisał: taka, w której Yoko otrzymuje należne jej miejsce w historii Beatlesów i w swojej własnej. Wyobraźcie to sobie.

26 listopada na polskim rynku ukaże się biografia Yoko Ono autorstwa Davida Sheffa.